Φώτα, το φως μιας ιεράς γιορτής ακτινοβολεί παντού, καθώς «Άγιος Γιάννης Βαπτιστής τον Χριστό βαπτίζει». Σήμερα, στη θάλασσα ή στα ποτάμια, «ρίχνουν τον χρυσό σταυρό, τ’ άγιασμα να κάμει». Με το νερό αγιασμένο, «σ’ όλα τα νερά αγιασμός και σε μας ο φωτισμός».
Η γιορτή αυτή, που ψάλλεται κατ’ έτος «Στου σπιτιού μας τη μεριά πάμε», είναι μία από τις σημαντικότερες χριστιανικές εορτές. Τα Θεοφάνεια, γνωστά και ως Επιφάνεια ή Φώτα, αποτελούν την αρχαιότερη μετά το Πάσχα μεγάλη γιορτή από τις Δεσποτικές.
Η ονομασία Θεοφάνεια, η οποία είναι η αρχαιότερη, βασίζεται στον λόγο του Αποστόλου Παύλου «Θεός εφανερώθη εν σαρκί» (Α’, Τιμ. γ’ 16). Η ονομασία Επιφάνεια, που εμφανίστηκε αργότερα, συνδέεται με το Τίτ. β’ 11: «Επεφάνη γαρ η χάρις του Θεού η σωτήριος πάσιν ανθρώποις». Τέλος, ο όρος «Φώτα» ή «Άγια Φώτα» προέρχεται από το βάπτισμα του Κυρίου, που λέγεται και «φώτισμα».
Η σημερινή ημέρα είναι ιερή για τους χριστιανούς, καθώς γιορτάζεται η φανέρωση της Αγίας Τριάδας στον κόσμο. Κατά τη Βάπτιση, ο Ιησούς αποκαλύπτεται ως το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας, φωτίζοντας τα πάντα, εξ ου και η ονομασία «Φώτα».
Οι Ευαγγελιστές Ματθαίος και Μάρκος περιγράφουν την κάθοδο του Αγίου Πνεύματος αμέσως μετά τη Βάπτιση του Ιησού στον Ιορδάνη. Ο Λουκάς σημειώνει ότι η «κάθοδος» συνέβη λίγο αργότερα, κατά τη διάρκεια της προσευχής του Ιησού. Σε κάθε περίπτωση, η Βάπτιση σηματοδοτεί την τρισυπόστατη παρουσία του Θεού: Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα.
Στη Δύση, τα Θεοφάνεια εμφανίστηκαν στα μέσα του 4ου αιώνα. Όταν καθιερώθηκε η 25η Δεκεμβρίου ως ημέρα για τη Γέννηση του Ιησού, τα Φώτα μεταφέρθηκαν στις 6 Ιανουαρίου, περίπου τον 6ο αιώνα.
Με την εορτή αυτή ολοκληρώνεται ο κύκλος του Δωδεκαημέρου, που ξεκινά με τα Χριστούγεννα. Στο τέλος της Ιερής Ακολουθίας ψάλλεται ο ύμνος που συνοψίζει το μεγαλείο της ημέρας:
«Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε, η της Τριάδος εφανερώθη προσκύνησις του γαρ Γεννήτορος η φωνή προσεμαρτύρει Σοι, αγαπητόν Σε Υιόν ονομάζουσα και το Πνεύμα εν είδει περιστεράς εβεβαίου του λόγου το ασφαλές. Ο επιφανής Χριστέ ο Θεός Και τον κόσμον φωτίσας δόξα Σοι».
